www.eprace.edu.pl » kapitan-zbik » Wstęp

Wstęp

„Kapitan Żbik” to jeden z najsłynniejszych polskich tytułów komiksowych. Związane jest to w dużej mierze z artystami, wśród których figurują nazwiska uznane w Polsce, a niekiedy i na świecie. Co do popularności serii nie ma dziś żadnych wątpliwości, świadczy o tym chociażby szesnastoletnia obecność na rynku wydawniczym. Miała ona także znaczenie, którego nie da się przecenić. Jej siła oddziaływania na młodzież była zarówno wynikiem czynników fabularnych, jak i propagandowo-dydaktycznych przy ogólnej dominacji tych drugich. Postać kapitana stawała się powoli ikoną kultury masowej lat siedemdziesiątych. Stawiany obok kapitana Klossa, Janosika, czy czterech pancernych (których przygody adaptowano także na język filmu i komiksu) i innych popularnych bohaterów tego okresu idealnie wpisywał się w konsumpcyjne realia „dekady Gierka”. Z drugiej strony tytuły pokroju „Kapitana Żbika” zniekształciły obraz komiksu w Polsce, co wciąż widać jeszcze w podejściu społeczeństwa do tej formy sztuki. Podczas gdy czytelnicy w Europie Zachodniej traktują go na równi z malarstwem, powieściopisarstwem czy filmem, w Polsce wciąż „pokutuje” opinia „strawy dla dzieci i umysłowo niesprawnych”1. Podejście to ma swoją przyczynę w uległości rodzimych twórców piszących pod dyktando władzy, a dokładniej czasy i warunki, w jakich przyszło im polski komiks kreować.

Lata wydawania serii „Kapitan Żbik” (1967-1982) to w rzeczywistości czas trwania okresu, w którym IX sztuka została ograniczona do roli atrakcyjnego nośnika treści zgodnych z linią polityczną Partii. Nigdy wcześniej ani później nie miał on aż tak propagandowej wymowy. Faktem jest, że taki okres w historii komiksu jest na skalę Europy i świata wyjątkowy, prawie całkowicie pozbawiony precedensu. Podobne przypadki, odnaleźć można jedynie w czasach istnienia III Rzeszy czy w Chińskiej Republice Ludowej zaraz po Rewolucji Kulturalnej2. Lecz nie trwały one tak długo, jak prawie dwudziestoletnia kariera komiksów pokroju „Kapitana Żbika” z lat 1966-1982. Ewenementem jest też i to, iż komiks lat siedemdziesiątych bazując na stereotypach sam stał się przyczyną powstania jednego z nich. Mam tu na myśli cechy, jakie mu się mylnie przypisuje, a które wynikają ze znajomości ograniczonej do tytułów pokroju „Kapitana Żbika”. Nie jest to, zatem przypadek, że właśnie ten tytuł, a nie inny w śród wielu wydanych w tym okresie, stał się tematem mojej pracy.

By uwypuklić jego miejsce w historii polskiego komiksu postanowiłem przedstawić pokrótce jego historię z zarysem ważnych wydarzeń politycznych i kulturalnych tego okresu co stanowi treść rozdziału pierwszego niniejszej pracy. By usystematyzować czas trwania serii w niekrótkim w końcu okresie czasu (1967-1982) zastosowałem podział na trzy okresy ilustrujące przemiany, jakie zachodziły na jej łamach, tak pod względem ewolucji artystów, treści, cykli oraz samego głównego bohatera. Treści propagandowe i dydaktyczne postanowiłem podzielić na te, które odnosiły się do spraw społecznych i tych związanych z polityką zagraniczną PRL. Stąd też dwa ostatnie rozdziały dotyczą tychże treści.

Materiał źródłowy wykorzystany przeze mnie przy badaniach poczynionych w niniejszej pracy to seria pięćdziesięciu trzech komiksów wydana w latach 1967-1982 przez Wydawnictwo Sport i Turystyka. Jest to jedynie część materiału źródłowego związanego z serią. Oprócz tego wziąłem pod uwagę dwadzieścia pięć zeszytów wznowionych w latach 1974-1982 (pomijam wydania, jakie miały miejsce po 1982 roku opublikowane przez wydawnictwo Muza S.A.), gdyż mimo że ich treść nie uległa żadnym modyfikacjom, to często uzupełniano je o nowe dodatki z cyklu „Drodzy Przyjaciele!”, „Za ofiarność i odwagę”, „Nauka i technika w służbie MO”, „Kronika MO”, lekcje „Jiu Jitsu Samoobrona”, etc. Ponieważ traktuję je jako część składową przekazu propagandowo-dydaktycznego uznaję je za niezwykle istotne dla całokształtu serii, a przez to i moich badań. Poza tym interesujące wnioski można wysnuć z samego faktu wznawiania partykularnych zeszytów. Ich dobór mógł (choć nie musiał) świadczyć o zapotrzebowaniu programowym na powtórkę danych treści w nich prezentowanych. W skład materiału źródłowego wchodzą także dwie przygody kapitana Żbika opublikowane w postaci „pasków” na łamach „Wieczoru Wrocławia” w 1968 roku. Były to komiksy pod tytułem „Pięć błękitnych goździków” i „Dziękuję kapitanie” (ta druga została powtórzona jeszcze w tym samym roku w formie zeszytu). Przy odtwarzaniu tła historii komiksu polskiego posługiwałem się także komiksami wydanymi w danym okresie. Zresztą do tytułów takich jak „Podziemny front”, „Przygody pancernych i psa Szarika”, „Kapitan Kloss”, „Pilot śmigłowca”, „Relax”, „Alfa” odwołuję się często w pozostałych rozdziałach pracy, głównie by ukazać zbieżność danych treści propagandowo-dydaktycznych w komiksach interesującego mnie okresu oraz by udowodnić, iż ich pojawianie się nie było tylko dziełem przypadku, ale też i wpływu, jaki wywierały na nie władze.

W tym miejscu należy wyjaśnić kłopotliwą kwestię tytułów, jakich używam przy określeniu serii, tak w temacie, jak i w poszczególnych rozdziałach. Otóż popularna nazwa „Kapitan Żbik” została nadana przez jej czytelników oraz publicystów zajmujących się tym tematem. Sami wydawcy używali tytułu „kolorowe zeszyty”, który z jednej strony miał obejmować serię z przygodami dzielnych funkcjonariuszy KGMO, a z drugiej zastępować niewygodną dla władzy nazwę gatunku artystycznego, jakim był komiks (nazwy tej zaczęto używać dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych). Obok tych dwóch istnieje jeszcze trzecia, odnosząca się do jedynego stałego elementu okładki wszystkich zeszytów. Była to milicyjna lilia umieszczana zawsze w lewym górnym rogu, od samego początku sygnalizująca, że mamy do czynienia z komiksem o określonej tematyce. Stąd też w niektórych opracowaniach pojawia się zastępczy, trzeci tytuł: serial „z lilijką”3. Jako że wszystkie trzy na stałe wpisały się w nomenklaturę używać ich będę zamiennie, przy czym zawsze odnoszą się do tej samej serii.

Istotnym jest też objaśnienie stosowanego przez mnie nazewnictwa oraz odnośników, jakich używam wobec materiału źródłowego. Aby ułatwić nawigację wśród nie małej liczby zeszytów z serii, postanowiłem zastosować podział na „historie” zaprezentowane w jej ramach. Określenia tego używam w przypadkach, gdy dwa lub więcej zeszytów składają na jedną całość, przez co tworzą jak gdyby serię w serii (dla przykładu historia „Zapalniczka z pozytywką” składała się z serii pięciu zeszytów, których pozostałe odcinki to: „Spotkanie w Kukierite”, „Podwójny mat”, „Porwanie”, „Błękitna serpentyna”). Jako, że bardzo często (co zrozumiałe) odwołuję się do źródeł wszelkie odnośniki zamieszczam w nawiasach nie robiąc dodatkowych przypisów do kadrów. Odnosi się to również do stron zeszytów, na których znajduje się tekst pisany, z którego zaczerpnięty jest cytat („Drodzy Przyjaciele!”, „List wiceministra Oświaty i Wychowania”, etc.).

Temat niniejszej pracy leży na pograniczu historii, filologii polskiej oraz socjologii. Stąd też literatura, z której korzystałem dotyczy trzech różnych zagadnień: historii komiksu polskiego, kultury masowej oraz mechanizmów i treści propagandowych PRL, przy czym każde z nich wiąże się po części z wyżej wymienionymi naukami. Przykład „Kapitana Żbika”, jakim zajmuję się w niniejszej pracy był do tej pory obiektem badań czynionych głównie przez jego czytelników i wiernych fanów. Z tej racji ich charakter określiłbym jako publicystyczno-informacyjny, skutkujący brakiem szerszych opracowań o charakterze naukowym. Skądinąd są one świetnym źródłem wiedzy i dobrą (gdyż wykonaną z niebywałą wytrwałością i dociekliwością) podstawą badań o charakterze naukowym. Artykuły i wykazy przez nich poczynione znaleźć można tak w magazynach i fanzinach o tematyce komiksowej4, jak i witrynach internetowych poświęconych serii i jej bohaterowi5. Na szczególną uwagę zasługują dokonania Adama Ruska, którego badania pozwoliły stworzyć listę faktycznych scenarzystów całej serii (w każdym odcinku byli oni anonimowi), z których to informacji korzystałem przy tworzeniu niniejszej pracy. Wyjątek stanowią artykuły ukazujące się w pismach o charakterze naukowym takich jak „Zeszyty komiksowe” czy publikacje będące zapisem sympozjów komiksologicznych. Są one, co prawda zaledwie zalążkiem pogłębionej analizy tego ponad stuletniego zjawiska, jakim jest komiks, lecz sytuacja w tej materii zmienia się i daje podstawę do optymistycznego spojrzenia w przyszłość komiksologii. Dla mnie najważniejszy jest jednak fakt, iż na ich łamach osobne miejsce poświęcono komiksom epoki PRL-u, szczególnie zaś lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, w tym „Kapitanowi Żbikowi” i kwestiom związanym z propagandowo-dydaktycznym charakterem serii.

Wyjątkowa na tym tle jest na pewno książka Jerzego Jastrzębskiego, której ostatni rozdział jest faktyczną naukową analizą treści większości „kolorowych zeszytów”6. Opracowanie to zawiera ogrom niezwykle cennych uwag i ciekawych spostrzeżeń, tym bardziej, iż powstały w latach obecności „Kapitana Żbika” w obiegu wydawniczym. Jego tematyka tylko pozornie rozmija się z przedmiotem moich badań, skupiając się głównie nie temacie operowania stereotypem na polu polskiego komiksu. Stereotyp w „Kapitanie Żbiku”, bowiem służy propagandzie i staje się jednym z jej mechanizmów. Jest to jednak jedynie jeden rozdział będący obiecującym, acz nie kontynuowanym zalążkiem do szerszych badań. Kolejne próby naukowego ujęcia tematu pojawiły się, co prawda na przełomie wieków7, i co istotne rozpatrywały serię pod kątem propagandowym, co jest szczególnie ważne dla moje pracy. Były to wciąż jednak jedynie próby wciąż zostawiające ten temat bez szerszego opracowania.

Istotnym źródłem informacji jest także zbiór wywiadów składających się na książkę „Trzask Prask. Wywiady z Mistrzami polskiego (i nie tylko) komiksu”. Jej znaczenie jest przeogromne, szczególnie dla rozdziału pierwszego. Wynika to między innymi z wyjątkowej skrupulatności i znajomości historii polskiego komiksu przez jej twórcę, Bartosza Kurca. Wywiady przeprowadzane są z wyjątkową dbałością o chronologię, przez co porównać je można do rozbudowanych o komentarz twórców bibliografie. Istotne jest też i to, że pojawiają się tutaj wywiady z Władysławem Krupką, Grzegorzem Rosińskim i Bogusławem Polchem czyli osobami które miały bezpośredni wpływ na serię „Kapitan Żbik”.

Jako że moja praca jest próbą udowodnienia bezpośredniego związku między treścią komiksu a wydarzeniami politycznymi omawianego okresu niezbędnym było korzystanie z opracowań historycznych dotyczących tak historii najnowszej Polski, jak i samych lat siedemdziesiątych. Część z nich dotyczy kwestii związanych z propagandą PRL oraz mechanizmami charakterystycznymi dla tego okresu. Problemem jest na pewno fakt, iż nawet, jeżeli odnoszą się one do propagandy wizualno-tekstowej, to ogranicza się do satyrycznych rysunków i plakatu, nigdy zaś do komiksu, który nie funkcjonuje nawet na marginesie przykładów związanych z tym tematem. Nieco lepiej ma się sprawa z opracowaniami związanymi z problemem kultury masowej lat siedemdziesiątych. Część jej badaczy (między innymi: Krzysztof Teodor Toeplitz, Jerzy Jastrzębski, Zygmunt Kałużyński) z istnienia polskiego komiksu nie tylko zdawali sobie sprawę, ale i często powoływali się na jego przykład podkreślając jego znaczenie i odrębność kulturową.

Celem tej pracy jest pogłębiona analiza fenomenu propagandowego, który pomimo upływu już prawie dwudziestu pięciu lat od zniknięcia z rynku wydawniczego oraz mimo pięćdziesięciu trzech numerów w nakładzie od stu do dwustu tysięcy egzemplarzy każdy, co czyni zeń zjawisko kulturalne, które trudno przecenić8, wciąż nie doczekał się całościowego, poważnego ujęcia tematu. Skupiłem się tutaj zarówno na samej historii serii jak i na analizie jej treści. Pominąłem tutaj zarówno analizę wartości artystycznych komiksu, ich ewolucji, etc., jak i jakości treści sensacyjno-kryminalnych, gdyż nie miały one znaczenia dla moich rozważań. Mam jednak nadzieję, iż mimo wszystko praca ta wypełni, chociaż po części lukę, jaka panuje w tym temacie dając podstawę do dalszych naukowych badań historii polskiego komiksu czasów PRL-u.



komentarze

Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.